Kraamkaas

Beschuit met muisjes is een bekende, traditionele zoetigheid in de kraamtijd. Daarnaast heb je bijvoorbeeld kandeel en anijs. Veel minder bekend en dus verrassender is een ander, hartig hapje: kaas, dat na de geboorte van een sterveling werd opgediend. Laat ik dat maar ‘kraamkaas’ noemen. Dat kraamkaas geen nieuwerwetse uitvinding is, weten we bijvoorbeeld uit het curieuze boek De avonturen van Dirk Kooger met de memoires van een Texelse zeeman (1780-1847). Zijn boek is van belang voor de geschiedenis van de handelsvaart en bevat daarnaast mooie anekdotes over indianen en een ontmoeting met de zwarte koning Christoffel op Haïti. Ook vertelt Kooger over het sobere eten aan boord, met af en toe een uitschieter als er schildpad of dolfijn is gevangen. Eén passage heeft betrekking op een kraamgebruik: een vracht kaas die hij vervoerde was onder meer bestemd voor net bevallen vrouwen – opmerkelijk omdat dat zuivelproduct in publicaties over (oude) kraamgebruiken doorgaans ontbreekt hoewel het ook buiten Koogers levensschets wel degelijk in die rol voorkwam. Dat was al in de late middeleeuwen zo. ‘Dat een vrouwe, die van kinde bevalt, bynnen twee uren nadattet kint geboren is, een redelic ende hueselic kindermanstic [zie onder] geven mach gemaect van eyeren, butter ende kase,’ zegt een Leidse verordening uit 1445.

Voor de duidelijkheid: een ‘kinderman’ was de kersverse vader ofwel kraamheer, en een ‘stic’ was een boterham om op krachten te komen. We krijgen geen recept te horen, maar de vader moet er veel werk aan hebben gehad, want de schrijver van De tien vermakelikheden des houwelyks (1678) ziet hem redderen, druk ‘beesig met haar [bezoek] t’elckens Boterammetjes met Kraamkoekjes en met suyckerde Karwee [karwijzaad], met Ossetong, met Rookvleesch, met oude Kaas.’ Ook een liedje uit Het nieuwe Princesse liedt-boeck (1682) bezingt de ‘kraemheer’ een tikje meewarig. Hij ‘smeert vast stuck op stuck / Met Texel-kaes, Suyker Annijs. / Dus kost hem dier [duur] de prijs.’

Het is goed om het even over die prijs te hebben, want we zien hier iets opmerkelijks gebeuren. Alles was duur: de suiker voor de gesuikerde anijs (onze huidige muisjes!) en voor het gesuikerde karwijzaad, het luxe vlees, de oude kaas, de Texelse kaas… De jonge ouders uit de Vermakelikheden en het liedje hoefden niet op de centen te letten. Maar wie ze kon betalen, had bijna zeker ook een ‘keukenmeyd’ in huis. Het is opmerkelijk dat niet zij het kraamlekkers klaarmaakte, maar de echtgenoot-en-vader. Dat hij in De tien vermakelikheden des houwelyks een ‘sul’ heet, zegt veel over het toen heersende rolpatroon.

En passant krijgen we enig zicht op wat voor kaas geschikt was als kraamkaas: oude kaas. Wie het zich kon permitteren, gaf de visite de beste oude kaas van Nederlandse bodem, Texelse groene schapenkaas. Dit Waddenproduct dankte kleur én scherpe smaak aan een aftreksel van schapenpoep en gold in de Gouden Eeuw tot ver over de landsgrenzen als een topkaas, met bijbehorend prijskaartje. Ook dat bevestigt dat jonge ouders niet per se armoedzaaiers waren.

Niet alleen de kaas was oud, ook de combinatie van geboorte & kaas is dat. J.H. Nannings herleidde het ontstaan daarvan tot de oud-Germaanse offercultus, en hij deed dat in 1932 in zijn Brood- en Gebakvormen en hunne beteekenis in de Folklore. De Duitse bezetter maakte van dergelijke inzichten nadien een cultuurpolitiek instrument om de Groot-Germaanse zaak te propageren, waardoor zo’n verklaring tegenwoordig suspect is. Of op z’n best als ‘curieuze veronderstelling’ geldt: zo betitelt een Duits standaardwerk het idee dat termen als Rumpelkäs (honingkoek, als nabootsing van kaas) verwijzen naar het luidruchtig afweren van boze geesten bij bevallingen – ik kom daar straks nog even op terug.

Maar dat neemt allemaal niet weg dat ook ‘in Duitsche streken’ de kaas als onderdeel van het kraambed-feestmaal voorkomt. Zodra de boreling werd gedoopt, werd in verschillende doopformules de kaas gezegend. Ook ontving de geestelijke in het Spreewald ten zuiden van Berlijn tot in de 18de eeuw als dank een brood en een kaas, meldt  Hieb-  und  stichfest  –  knistern.  Handwörterbuch  des  deutschen Aberglaubens (2011). En de Oost-Friese baker (‘kraamhulp’), die gasten doopkoeken aanbood, kreeg als beloning een Pupke-Käse, kaas waarin een geldstuk was gestoken. De emancipatie van de kraamheer was dus nog niet overal doorgedrongen.

Negentiende-eeuws kerstfeest op een meisjesschool in het Spreewald. Zou er vanwege het Kindeken kaas zijn rondgedeeld? (Uit: Die Gartenlaube, 1898)

In het Nederlandse deel van Friesland fungeerde het uitdelen van stukjes kaas – Friese griene tsiis, naar we aannemen – als een aanmoediging voor adolescenten om naar geschikt huwelijksmateriaal uit te kijken, aldus Uit Friesland’s volksleven van vroeger en later  (1895).  Was er een jongetje geboren,  dan  kreeg het meisjesbezoek (de ‘fammens-kreambisiten’) een stukje kaas op een stokje geprikt, zodat ze ‘dan den eerstvolgende nacht droomden van hare aanstaande vrijers’. Was het kraamkind een meisje, dan kregen jongens die op visite kwamen, zo’n stokje met een vergelijkbare droom om naar uit te kijken.

Bij dit laatste ritueel was de kaas bestemd voor het bezoek. Dat is anders in Het oud-Hollandsch huisgezin der zeventiende eeuw (1867). Na de bevalling – de baker en de minne (‘zoogster’) zijn net gearriveerd – is het tijd voor versterkende middelen. De jonge moeder krijgt kandeel van ei, suiker, (brande)wijn en specerijen, plus een kop ‘met soeten wijn’ die schoon leeg gaat. Daarbij laat ze zich een ‘geraspt [ontkorst?] broodje met boter en schaepkaes’ smaken. De Wikipedia schrijft dat de kraamheer ook hierbij een bijzondere rol speelde:

‘Volgens de traditie moet de vader de kandeel roeren met een pijpje kaneel, in aanwezigheid van de kraamvisite. De kraamheer draagt daarbij een zijden mutsje met linten van de kraamvrouw. Het ritueel zou de boze geesten bij moeder en kind moeten verdrijven’ – je denkt onwillekeurig aan het Duitse ritueel van hierboven.

Uit de Streek (het gebied tussen Hoorn en Enkhuizen) komt het rijmpje ‘Voor de kraamvrouw een presentje: voor de kraamheer ook een endje’, wat volgens een toelichting in De Tijd en De Amstelbode gaat over ‘een endje brood en een endje kaas’ – en een endje van een strook koek bij de koffie. De auteur die als ‘Streeker’ ondertekent, suggereert dat het gebruik dan – het is 1912 – nog altijd in zwang is.

Een brik is tot in de negentiende eeuw als oorlogsschip en voor de koopvaardij gebruikt. Deze afbeelding komt uit Koogers eigen boek, en je mag aannemen dat hij op zo’n schip gevaren heeft.

Traditionele kreunkaas. Ook buiten Schotland kwam de gewoonte voor.

Moderne Britse kaasmakers proberen het gebruik nieuw leven in te blazen