en over vertaalproblemen
Vertalen is nog helemaal niet zo makkelijk. Ik las een keer een beroemd verslag over de Spaanse verovering van Mexico, geschreven door de 16de-eeuwse Spanjaard Bernal Díaz del Castillo, die er persoonlijk aan heeft deelgenomen. Ik las dat boek in het Engels en kwam er iets raars in tegen. Op zeker moment worden Spaanse soldaten door Mexicanen gevangen genomen en kennelijk op een altaar gedood. Hun lijken worden dan van de tempeltrappen gewerkt, in stukken gesneden, gekookt en met een tomato sauce opgediend. Hoe dat ging, zie je op de tekening hieronder, die aan het eind van de 16de eeuw door een andere Spanjaard vervaardigd is. Mensen worden daar geofferd ter ere van de god Huitlopochtli.
Maar ’tomatensaus’ móét een verkeerde vertaling zijn. Als modern mens associeer je tomatensaus onwillekeurig met spaghetti bolognese, niet met offers en altaren. En een vertaling die een verkeerde associatie wekt, is per definitie verkeerd. De oorspronkelijk Spaanse tekst heeft het dan ook helemaal niet over salsa de tomates maar over chilmole, en dat is heel andere koek. Je begrijpt de betekenis gelukkig moeiteloos. Chil- is het Azteekse woord voor (chili)peper en –mole is natuurlijk Azteeks voor ‘saus’, met of zonder tomaat. Denk maar aan guacamole.
Ik kom daar straks nog op terug, maar eerst wil ik het over offers hebben, want daarover gaat het hier. Als een dier wordt geofferd aan een god – zoals in heel veel culturen gebeurt of gebeurde – wordt het vlees ervan natuurlijk niet weggegooid. Eten weggooien doen alleen moderne mensen. Echt beschaafde volkeren gaan duurzaam om met wat hun god geeft, en eten het offervlees dus op. Dat deden ook de veel oude Grieken, mede-grondleggers van onze eigen beschaving. Een groepje mensen kocht bijvoorbeeld een rund en liet het door een priester aan een god naar keuze offeren. Dat rund werd op een vuur gebraden. De god kreeg niet het het vlees te eten maar mocht wel genieten van de geur, wat totaal logisch is. Het vlees werd verdeeld onder de offeraars, en wel op zo’n manier dat de leden van een bepaalde maatschappelijke groep vastgestelde delen van het dier kregen. Op die manier versterkte de maaltijd de sociale samenhang tussen de eters, en dat is precies wat een maaltijd hoort te doen.
Een bijzonder geval zijn de natuurlijk de mensenoffers. Die term slaat niet op de doodstraf, noch op roofmoord noch op wat soldaten in een oorlog doen. Je spreekt van een mensenoffer als de offeraar daarmee een ‘hoger doel’ wil bereiken of van een hogere macht iets bijzonders wil loskrijgen. Een mooi voorbeeld is het bijna-offer van Abraham in de Bijbel. Zijn god wil dat hij zijn enige zoon Isaak voor hem offert en daarmee zijn vroomheid bewijst. Als beloning zal hij een talloos nageslacht krijgen. Het offer gaat uiteindelijk niet door, want de god vervangt Isaak door een ram, maar dat doet aan Abrahams bereidheid niets af. De ram zou normaal gesproken zijn opgegeten, en datzelfde zou Abraham met zijn zoon hebben gedaan.
Een opmerkelijke variant van dit Bijbelverhaal houdt verband met de oorlog tussen de Grieken en Troje (ca. 1200 vC), een stad in het noordwesten van het moderne Turkije. Er bestaan talloze versies van het verhaal, maar de hoofdzaken zijn meestal identiek. De Griekse vloot lag klaar om uit te varen en Troje te verwoesten. Maar de wind ging liggen en weigerde weer op te steken. Een godin was bereid om daar iets aan te doen mits de Griekse aanvoerder bereid was zijn dochter Iphigene te offeren. Daartoe was hij na enig tegenstribbelen bereid, maar ook het offer van Iphigene ging niet door: de godin legde een hert in haar plaats.
De twee verhalen hebben dus iets belangrijks gemeen. Isaak en Iphigene zijn niet opgegeten. De goden legden dieren in hun plaats op het altaar, en droegen daarmee een boodschap uit die je wel kunt raden: mensen eten is ouderwets – het hoort niet en je moet ermee ophouden. Maar alleen al het feit dat zo’n boodschap nodig was, betekent vermoedelijk dat ooit heel veel jongens en meisjes helemaal niet door dieren vervangen zijn. En dus bijna zeker zijn opgepeuzeld.
Griekenland en het Midden-Oosten zijn overigens lang niet de enige streken waarin het helemaal niet zo makkelijk is geweest om de consumptie van mensenvlees met een taboe te omgeven. Maar in weer andere culturen heeft die gewoonte juist veel langer bestaan dan in onze buurt: China, de Stille Oceaan, Afrika… Wetenschappers wijzen op het probleem dat menseneterij meestal door klagende vijanden van de eters bekend wordt gemaakt. En klagen heeft alleen zin als ze dat gebeurt tegenover mensen (Westerse journalisten, missionarissen) die hun afkeer ervan delen. Waarheidsvinding is dan niet per se de enige reden om mensen van kannibalisme te beschuldigen. Maar hoe dan ook, ik ken niemand die de menseneterij in het 16de-eeuwse Midden-Amerika (inclusief Mexico) ontkent. Laten we Bernal Díaz maar eens letterlijk citeren. Hij schrijft, uit het Spaans vertaald, op blz. 812:
‘…en legden [de mannen] op een paar stenen waarop ze offers brachten. Met stenen messen sneden ze hun borst open, haalden er hun kloppende hart uit en offerden het aan de afgodsbeelden die daar stonden. De lijken trapten ze met hun voeten de trappen af. Daar stonden andere indiaanse slachters te wachten om er de armen en voeten af te snijden. […] en ze aten het vlees met chilmole.’
Chilmole bestaat nog steeds en is nog steeds te koop, bijvoorbeeld in Tjin’s Toko (een kleine supermarkt met ‘authentieke producten van over de hele wereld’) in de Amsterdamse Eerste van der Helststraat maar ook op het internet. De saus kan tegenwoordig tomaat bevatten, maar dat is misschien een nieuwlichterij. In het recept hieronder vind je bovendien nog meer nieuwerwetsigheden: de kip en de kippeneieren. Toen de Spanjaarden Mexico veroverden, waren daar nog geen kippen en dus ook geen kippeneieren. Maar een kniesoor die daarop let.
In het doosje hiernaast – we hebben het bij Tjin’s gekocht – zit een pikzwarte balk bestaande uit het specerijenmengsel dat de sausbasis voor een kipgerecht vormt. En achter op het doosje staat een Spaanstalig recept, bestemd voor nogal wat porties.
Dorothea S. en ik hebben het een keer op een kille zondagmiddag klaargemaakt en het resultaat was hartverwarmend. Dat was alleen niet aan het recept zelf te danken, want dat bleek nogal een rommeltje. We hebben flink moeten puzzelen, en ik geef je dan ook geen letterlijke vertaling. Wij hebben het uiteindelijk gedaan zoals je het hieronder aantreft, en smikkelden ten slotte van een nog steeds pikzwarte, heel kruidige en exotische soep met een fascinerende rooksmaak. Lekker hoor! Je waant je meteen terug in het oude Mexico.
Chilmole met kip
Neem 1 kip, snijd hem in stukken en verwijder al het vet en vel. Leg de stukken in ½ liter water en breng het aan de kook.
Pel 4 hardgekookte eieren. Kneed 1 rauw ei door 250 g rundergehakt. Rol het gehakt tot 4 dunne plakjes uit (b.v. tussen vellen plasticfolie). Verpak er de gepelde eieren in en laat ze even rusten.
Los 200 g chilmole op in ½ liter water. Snijd 1 ui, 3 tomaten klein en 1 paprika klein en doe ze bij de chilmole. Doe er 2 takjes epazote (in het Nederlands: welriekende ganzenvoet; zie hieronder), xcatik-chili (zie hieronder; gebakken of in ringetjes) naar smaak en zout bij. Breng ook dit mengsel aan de kook en doe het bij de kip. Kook de kip goed gaar. Bind het geheel dan met 25 g bloem, opgelost in wat water.
Kook de verpakte eieren op het laatst in de saus gaar. Haal ze eruit, snijd ze in dikke plakken en leg ze met de dooierkant omhoog in de saus als kleuraccent in een zwart universum.
